THUISZITTERS EN SCHOOLUITVAL: DE VOEDINGSBODEM

 

Martin SchravesandeMartin Schravesande • 1e • 1eTrainer, spreker, schrijver en leraar tegen schooluitvalTrainer, spreker, schrijver en leraar tegen schooluitval1 d • 1 dag geleden

THUISZITTERS EN SCHOOLUITVAL: DE VOEDINGSBODEM

Ik reageer toch even op deze blog met waardevolle inzichten (oorspronkelijk op Linkedin geplaatst). Om de toon te zetten een citaat van een (ex) directeur basisschool: " Ieder kind heeft prachtige mogelijkheden in zich, unieke talenten om ontdekt te worden. Zo is er ontzettend veel mogelijk. Creëer in het onderwijs ruimte voor ieder kind om zijn/haar mogelijkheden te ontdekken. Leer onze kinderen dat dromen waargemaakt kunnen worden wanneer je je daar met hart en ziel voor inzet... "

Stellige uitspraken over verklaringen voor de steeds maar stijgende schooluitval? Nee, liever niet. Dat gespeculeer heeft tot nog toe weinig geholpen. Maar misschien kunnen we iets zeggen over de voedingsbodem (wat iets anders is dan een verklaring).

Ik begrijp je voorzichtigheid. Ik bezondig me - uit gemakszucht - ook weleens aan deze oversimplificatie. Je schiet altijd 'raak' maar op een veel te makkelijke manier. Daarnaast ken ik - als sociaalwetenschappelijk onderzoeker - de risico's van het benoemen van 'oorzaken' zelf erg goed en ben daar sowieso voorzichtig mee. 

Toch moeten we wel de moed hebben om ons hieraan te wagen. We kunnen dat s-woord niet zomaar wegjagen, helaas. 

Maar voor ik verder ga: ik hanteer een heel specifieke bril om naar de problematiek te kijken: de bril van de fenomenologie, een wetenschappelijke benadering die begin 20ste eeuw in zwang was (Husserl). Kort gezegd: observeer de werkelijkheid zo zuiver mogelijk (zonder theorie), en probeer daar verbanden in te zien. Ook kijk ik veel meer dan jij (denk ik) naar de procedurele kanten van het Passend Onderwijs. Ik blijf dus heel erg dichtbij 'het systeem' zitten. Ik zal her en der dat vermaledijde woord gebruiken. 

Onderstaande gedachten zijn niet gebaseerd op berichten in de media of gesprekjes op de verjaardag van oom Frits, maar op waarnemingen uit mijn werk met uitgevallen kinderen.

Ik houd me al ongeveer 11 jaar professioneel bezig met schooluitval (het is nu 2025). Dit viel samen met de inwerkingtreding van de Wet Passend Onderwijs. Ik ben vertrouwenspersoon voor ouders van een thuiszitter, ik analyseer de problematiek en publiceer daarover in video's, blogs en podcasts. Verder bedenk ik onorthodoxe oplossingen. Ik heb de Bond van Ouders opgericht, samen met een andere deskundige op dit gebied.

Ten eerste is er afgenomen onderwijskwaliteit. Niet de pedagogische vaardigheden waar ik vaak over spreek. Daarin schieten we zeker tekort, maar dat was vroeger ook al). Ik bedoel onderwijskwaliteit in de traditionele betekenis. Oa leraren met grondige kennis en stevige didactische vaardigheden. 

Hierover kan ik niet oordelen of speculeren. Je bent voor mij de eerste die dit verband naar voren brengt. Ik vraag me af welke relatie er dan zou zijn met schooluitval. Ik zie het niet. Vertel het me.

Als tweede zie ik scheefgroei tussen geïndividualiseerde thuisomgevingen (geluk, ontplooiing, maatwerk, het kind als consument) en collectief gerichte schoolomgevingen (aanpassen, invoegen en solidariteit). Kinderen ervaren die spanning en raken daarin gedesoriënteerd. 

Ik neig ernaar het met je eens te zijn. Wel heeft deze bespiegeling een hoog filosofisch gehalte. Zoals je het nu zegt is het erg moeilijk deze hypothese te toetsen. Het is een gedachtengang. Wel eentje die de moeite van het onderzoeken waard is.

Mijn eigen bespiegeling: vlak na de oorlog zaten we nog in een autoritaire cultuur. Gehoorzaamheid was het sleutelwoord. Autoriteit kwam van kerk en overheid. Luisteren, doen wat de dominee/politieagent/dokter/meester zegt. Hiërarchisch, autoritair, frontaal. Mensen zaten in een soort onzichtbare 'dwangbuis'. Die tijd is voorbij. We geloven veel meer in onszelf dan in het collectief. De overheid ervaren we eerder als een last dan als ondersteuning.

Is dat hedonisme? "Ikke ikke en de rest kan stikke"? Of we hebben meer oog voor de eigen behoefte van het zich ontwikkelende kind? 

Een derde factor is onzorgvuldige hechting van het kind aan zijn omgeving. Ik breid het door Bowlby gemunte begrip 'hechting', dat ging over het ontstaan van de affectieve ouder-kindrelatie in het eerste levensjaar, graag uit. Een kinderbrein is niet onbeperkt belastbaar in de jaren waarin het zich ontwikkelt. We prikkelen kinderen overdadig, eenzijdig (veel beeld en geluid, weinig tast, geur en smaak) en onzorgvuldig (zonder geleidelijke gewenning). Dit alles vertaalt zich in neurologische onrust (concentratieproblemen) en een ‘onveilig brein’. Meer en sneller zichtbaar bij kinderen die van nature al een andere prikkelverwerking hebben (bijv. met ASS) maar van invloed op alle kinderen.

Ik denk dat die laatste opmerking de meeste verklaringskracht heeft. In de ontmoeting met de schoolsituatie (elke dag in de klas) zijn het de minst 'onderwijsbestendige' kinderen die het eerst uitvallen. Je moet er maar mee om kunnen gaan: stilzitten in je stoeltje, doen wat de juf je opdraagt.... en dat jaren achter elkaar. Niet ieder kind is daarvoor gemaakt. Sterker nog: kinderen zijn daar überhaupt niet voor gemaakt (dit is mijn mening, en ik ga niet het gemakzuchtige argument noemen van 'onderzoek wijst dit uit' - ook al klopt dat wel). Ons onderwijs is linkerhersenhelft-georiënteerd: het is vooral talig, en lineair bepaald d.w.z. leren gebeurt in onsamenhangende kleine hapklare brokjes, samenhang en begrip komt pas later. Beeldend ingestelde kinderen (misschien wel de meesten, lees "Beelddenken: Als kwartjes vallen…" van Maria Hogenboom) raken ondergesneeuwd. Daar heb je l een flinke factor te pakken. Wellicht ken je het in hoogbegaafdheidskringen bekende verhaal over de paardenbloem en de orchidee: de paardenbloem voelt zich bijna overal thuis en is uitbundig aanwezig in de natuur, terwijl de orchidee slechts kan bloeien in een zeer specifieke habitat. Kinderen met ASS of hoogbegaafdheid en noem al die andere labels ook maar op.... die vallen eerder uit omdat ze eerder bezwijken onder de eisen die aan hen worden gesteld.

Even een cijfermatig beeld. In een gemiddelde klas:

• worden 2 kinderen thuis mishandeld
• hebben er 9 een of meer labels danwel diagnoses
• zijn er 4 onzichtbare mantelzorgers
• hebben er een paar last van onveilige hechting
• leven er 3 in armoede
• 3 worden gepest (en meer nog pesten zelf, evengroot probleem)

Dus ga er maar aan staan: wie valt er het eerste om? (nog afgezien van de leraar want vind je het gek dat die ook omvallen? Ik niet).
Daarnaast heeft de schoolomgeving nogal dwingende kenmerken. Zal ik ze toch maar even opnoemen? 

• Kennis ligt al van te voren vast => geen ruimte voor eigen leerwensen
• Kennis wordt door anderen bepaald => de eigen nieuwsgierigheid is niet belangrijk
• Er is maar één antwoord goed => de mogelijkheid dat een vraag tot exploratie van mogelijke oplossingsrichtingen kan leiden is afgesneden. Leren wordt raden wat de leraar graag wil horen
• Leren is pas leren als het op school plaatsvindt
• De leraar bepaalt de geldigheid van kennis
• Er is een vastgelegd programma => geen vrijheid
• Kinderen zitten in de klas, op een stoeltje, en doen de opdrachten van de juf => geen natuurlijke beweging, geen vrijheid van handelen, de eigen behoeften, gedachten, dromen, verwachtingen tellen niet mee
• De gemiddelde leerling is de norm => individuele verschillen zijn niet relevant, alles is op standaardisatie gericht
• De regels in de klas worden d.m.v. controle gehandhaafd => discipline betekent straf en beloning, wat je vooral leert is gehoorzaamheid (compliance)
• Kennis wordt getoetst => het criterium of kennis zinnig is ligt buiten het kind
• Het delen van kennis wordt afgestraft (spieken) en daardoor samenwerken
• Leren is het leveren van een prestatie => intrinsiek plezier in leren heeft geen waarde

Toetsdrang neemt alom toe. Stressgevoelens en depressie worden er nu opgetekend bij ongeveer de helft van de leerlingen (lees "Is het voor een cijfer?" van Johannes Visser). Ik word altijd nogal verdrietig en recalcitrant van dit rijtje. Ik ken het te goed uit mijn hoofd en ik smacht naar geluiden van "Nee hoor je schetst het veel te negatief, er gebeurt zo veel moois, dat beeld klopt niet meer". In welke bubbel moet je zitten dan? Hier een citaat dat ik vanochtend zomaar oppikte op Linkedin:

Deze onderwijsadviseur omschrijft hier - zo interpreteer ik het - die toetsdrang als de "IST"- situatie: zo is het nu, en zijn verlangen als de "SOLL"toestand, dus zoals hij het graag wil. Die gewenste situatie bestaat nog niet. Hij verlangt, net als heel veel mensen - zeker ook onderwijsmensen - naar onderwijs waar de autonomie en eigen motivatie van de kinderen meer dan nu het geval is, tot zijn recht kan komen en de afrekencultuur "dus" minder prominent is. Zie het citaat dat ik aan het begin van deze blog heb geplaatst. Al met al houd ik mijn sombere beschrijving toch maar aan.

De eigenheid van kinderen heeft in het huidige bekostigde

onderwijs geen plaats

Ten vierde: we bieden pubers weinig hulp bij hun taak om betekenis aan hun leven te geven. Ik bedoel niet ‘waardenoverdracht’ (tenzij je dat zo dwingend doet dat het verzet uitlokt, wat wel weer helpend is), maar kennismaking met kunst, religie, verhalen, filosofie, politiek, hoop, en het gevoel nuttig te zijn. Scholen pretenderen kinderen klaar te stomen om als volwassen mens in de wereld te functioneren, maar bieden geen duidelijkheid over wat volwassenheid dan is en hoe je je tot die wereld kunt verhouden. Zo laten we kinderen zwemmen in een betekenisvacuüm. Kapitaalmachten die consumptie en directe behoefte-bevrediging als betekenisgever aanbieden weten wel raad met dat vacuüm. Ja, een deel van de schooluitval is ook een zingevingsprobleem.

Zingeving! Zeer belangrijk.

In drie onderwijsopstellingen die ik als deelnemer bijwoonde, elke keer met een andere begeleider en representanten, kwam steeds één heel duidelijk beeld naar voren: het onderwijs levert hoegenaamd geen bijdrage aan de geestelijke en sociale ontwikkeling van kinderen. Hoe we ook zochten, er viel geen match te vinden tussen de behoeftes van het kind en het schoolse bestaan. Een kind viel als een zoutzak ineen. Een ander kind vluchtte onmiddellijk buiten de setting en bleef daar. Een ouder die contact zocht met de schoolleiding kwam tegenover een non-communicatieve muur te staan. Het is een kil stelsel van rules en regulations waar een bepaalde dwang van uitgaat die tegen de natuur van kinderen ingaat. Trouwens ook van de ouders. Ik hoorde de gespreksleider af en toe roepen: "Onthutsend!" "Niet te geloven". Het lijkt bijna wel (ik mag ook een beetje speculeren hè, net als jij) alsof dit een bewust doel van het onderwijs is: om kinderen uit hun natuurlijke staat te leiden, een wereld in die hen vreemd is en waarin ze steeds maar aan door anderen bedachte normen moeten voldoen die weinig tot niets met hun eigenheid te maken hebben. Dat is heel erg weird, toch? Dat zou toch niet de bedoeling moeten zijn als je het mij vraagt. Dus die leegte waar je over schrijft, die herken ik.

Zeer boeiend onderwerp. Speelt zeker mee. 

Zijn er meer? Vast. Maar begin niet over ‘het onderwijssysteem’. Onderwijs was altijd al een systeem en elk systeem sluit mensen uit. Dat is eigen aan systemen. Ik begrijp de verleiding om de groei van schooluitval aan ‘het systeem’ te wijten, maar het woord ‘systeem’ is een makkelijke vijand. Het zegt weinig, verklaart niet de groei van uitval en brengt zeker geen oplossingen dichterbij.

Met die laatste uitspraak ben ik het eens. Veel te groot, veel te makkelijk. Toch ontkomen we niet aan het gebruik van het s-woord. Zoals ik al zei: ik zit dicht op het onderwijsstelsel omdat ik zo objectief mogelijk bij de Wet Passend Onderwijs ben gebleven.

Ik vind de Wet Passend Onderwijs eigenlijk een prima wet. "Voor elk kind zorgen voor een passende plek". Een van de grootste misverstanden is, dat "er voor elk kind een passende plek is". Dat is niet zo. De Wet passend Onderwijs is gefundeerd op een foute aanname. Dan kan je mooie procedures bedenken, maar die werken dus lang niet altijd...

Ik schets drie cirkels waarin we de voedingsbodem kunnen verkennen.

Niveau 1. Indivisuele casussen. Bureaucratisch gedoe

Een school is - hoe dan ook - een bureaucratisch systeem. Bij een kind dat signalen geeft dat het niet goed gaat, krijg je dit "gedoe":

• de loketfunctie van een school komt niet uit de verf (zeiden ze zelf ook): Nee wij kunnen uw kind niet bieden wat het nodig heeft, succes met doorzoeken
• klachtenregelingen blijken niet adequaat - ouders melden voortdurend frustratie over de breaucratische muur
• ouders hebben enorme informatieachterstand
• scholen kiezen wat voor henzelf ht gemakkelijkst is: plaatsing op bv. Speciaal Onderwijs
• handelingsverlegenheid wordt te pas en te onpas geroepen
• OPP's ontbreken vaak en worden slecht uitgevoerd
• beslissingen worden meestal al genomen nog voordat de ouders aan tafel komen
• MDO-tafels met talloze specialisten leveren nauwelijks iets op en maken het probleem vaak alleen maar nog ingewikkelder
• er zijn grote regionale verschillen (was niet de bedoeling)
• geld is een drijfveer voor het gedrag van scholen

Wat ik al zei: deze lijst is niet uitputtend.

Niveau 2. Het stelsel breder bezien

Welke factoren spelen er nog meer, in breder verband? Laten we een aantal systeemkenmerken onder de loupe nemen.

Leerplicht

Het Nederlandse onderwijsstelsel is - op Noord-Korea na - ja je leest het goed - het meest dwingende van de hele wereld. Hoe dat komt? De Leerplichtwet. Die dwingt ouders - op straffe van boetes en gevangenisstraf - hun kind naar school te sturen. Die dwang - dit is echte dwang - is toch heus een echte oorzaak (ja nu durf ik dat woord wel te gebruiken) van schooluitval. Doodeenvoudig omdat er geen keus is! En het handjevol alternatieve scholen, dat slechts een zeer klein deel van de uitvallers kan bedienen, lijdt een bestaan tussen vrees en hoop vanwege het niet-bekostigd zijn. Ze krijgen dan wel een compliment van mevrouw Oppers, directeur van de Onderwijsinspectie (leestip), maar ze krijgen dus nog steeds geen geld! Reken maar dat dit een systeemprobleem is. Daar komen we niet onderuit.

"Er is iets mis met het kind"

Hoe gaan we om met 'afwijkingen' en hoe leidt dat tot schooluitval? Zodra er iets scheef gaat lopen, en het kind via allerlei signalen laat zien dat de dagelijkse ontmoeting met het schoolse systeem niet goed gaat, schieten de scholen in de reflex "Er is iets mis met dit kind".

Wat we doen in het onderwijs is oorzaak en gevolg omdraaien. Zeg nooit "dit kind heeft <<noem een label of diagnose>> en dus valt het uit". Dit is een kardinale redeneerfout, die helaas in het onderwijs is ingesleten en mogelijke vooruitgang tegenhoudt.

Aan de oplossingenkant echter - daar moet je de specifieke, individuele kenmerken van het betreffende kind weer wél meenemen. De juiste vraag moet niet zijn "wat is er mis met dit kind" maar wel "hoe kunnen we dit kind helpen en ondersteunen opdat het mee kan blijven draaien in de school". Dan krijgt een autist bv. gelegenheid om om te gaan met te veel prikkels, en krijgt een hoogbegaafd kind meer autonomie in het leren. Idealiter gesproken.

Straf!

De procedures rondom ziekteverzuim - en verder - werken zeer effectief - maar wel de verkeerde kant op. Namelijk of de strafrechtelijke kant: via een Veiligthuis melding komt Jeugdzorg aanbellen. Scholen strooien met deze meldingen in het rond. Zelfs minister Arie Slob (2020) heeft eens verzucht dat deze weerzinwekkende praktijk maar eens moest stoppen. Maar de scholen denderen door. Ben je het niet eens met de school? Veiligthuis melding met als argument "pedagogische verwaarlozing". Bureaucratisch trucje. Elk jaar worden duizenden kinderen uit huis geplaatst met alle diepe psychische ellende vandien. Totaal onnodig en alleen maar schadelijk. Heb je al een probleem, krijg je er nog eentje gratis bij.

Of de psychiatrische kant: een kind wordt door specialisten en testbureaus binnenstebuiten gekeerd en verliest al het zelfvertrouwen. Zo creëren we onzekere, kwetsbare volwassenen met diepe trauma's. We verkwanselen zo veel talent op deze manier!

Hoe kom je af van een probleem?

Een school is ook een bureaucratische organisatie met een eigen agenda. Bureaucratieën weten heel goed hoe ze van een probleem af kunnen komen - ze  organiseren zo'n casus "van zich af". Daar hebben ze de macht voor. Maar van een probleem af komen is niet hetzelfde als een probleem oplossen.

Toezicht?

Toezicht ontbreekt.

Niveau 3. Maatschappelijk perspectief: tijden veranderen

Nog een niveau breder, namelijk maatschappelijk: jij schetst een aantal "hoog over" factoren die kunnen bijdragen aan een verklaring voor schooluitval. Ik doe een duit in het zakje.

Het schoolsysteem is ongeveer 2 eeuwen oud (1806 eerste onderwijswet). Pruisische roots. Dat 19de eeuwse model hebben we nog steeds. Gecombineerd met het autoritaire beeld dat ik hierboven schetste, kan deze cultuur rijkelijk lang ongehinderd voortbestaan. Externe autoriteit in de samenleving en opvoeding gaat samen met dito praktijken in de klas. Mijn echtgenote zat in haar jeugd op een nonnenschool en daar kreeg je een tik met de liniaal als je een fout antwoord gaf. Zeggen dat "de" schuld bij "het" systeem ligt is, als je het zo abstract zegt, inderdaad een holle frase die niets verklaart. 

Maar er gebeurde iets. Er is iets verschoven.

Omdat de cultuur nu meer naar het individuele Ik is verschoven en het gezag van de autoriteiten afbrokkelt, kan dit een breuklijn veroorzaken die op school steeds voelbaarder wordt.

Dan gaat de vraag relevant worden: gaat het onderwijs wel met de veranderende samenleving mee? Veel factoren heb ik hierboven al genoemd. Dit is echt een kanjer van een vraagstuk. Eentje dat je niet zomaar even met plamuur oplost. Wat mij betreft noemen we dit een echte crisis. Een multi-probleem, waar er m.i. dialoog tussen onderwijs en de samenleving nodig is. We raken de jeugd kwijt!

Epiloog

Het groeiende schooluitvalprobleem staat niet op zichzelf. Dit probleem vereist actie, ook al staat er spanning op en weten we niet alle antwoorden.

De wereld van schooluitval is een harde wereld. Er vallen klappen, elk jaar bij duizenden kinderen - en dus ontwrichten we daar evenzovele gezinnen mee. De problematiek is zonder enige twijfel te vergelijken met de toeslagenaffaire. Zowel qua ernst als qua omvang. Meldde het ministerie in 2014 nog ongeveer 5000 gevallen, dit aantal is officieel al vertienvoudigd tot ruwweg 70.000 en Balans bracht in december een onderzoek uit met het getal van 280.000 kinderen die geen goede plek hebben in het onderwijs.

Dat is veel. Ik denk zelf dat ongeveer een kwart van de populatie (3 miljoen gedeeld door 4) substantieel niet blij is met schoolgang.

Ik vind het niet erg als ik om de oren geslagen word met argumenten dat "tegen het systeem aanschoppen niks helpt" - maar dat systeem is er nog steeds... of je er nou wel of niet tegenaan schopt... De moed om gezamenlijk goede en echt passende oplossingen te creëren, moeten we wel willen opbrengen. Met tegenwind en al.

Het schoolsysteem (ver)vormt kinderen met als doel ze geschikt te maken voor een voornamelijk economisch bepaalde maatschappij. Een kennis van me, ex-schooldirecteur, zei het eens zo:  "Eigenlijk presteren alle kinderen onder". Daarmee bedoelde hij: we accepteren ze niet zoals ze zijn, maar we willen ze door een mal drukken. Is het dan gek dat er schooluitval bestaat? Misschien bestaan er wel een enorme berg bijna-schooluitval onder het topje van de ijsberg, namelijk de kinderen die "net niet" uitvallen. Ik vermoed dat eigenlijk wel. Kinderen 'verduren' het schoolsysteem. Ze gaan tijdens schooltijd op de waakvlam en ze houden het vol totdat ze - na ontvangst van het diploma - of al eerder, na een onafgemaakte opleiding (elk jaar 22.000 VSV-ers) de schooltas weg kunnen gooien en dan eindelijk aan hun eigen leven denken te kunnen beginnen.

Aanpak

We zullen op verschillende schaakborden moeten spelen:

• het niveau van de individuele casus (micro)
• het niveau van het onderwijsstelsel (meso)
• het niveau van de relatie onderwijs-samenleving (macro)

De problematiek is breed, de getallen zijn groot, de gevolgen van schooluitval zijn huge. Talentverlies, verhoging werkdruk, psychische schade, ongelukkige kinderen die stuurloos aan hun volwassen leven beginnen. Alleen het stelsel ermee bezig laten zijn is absoluut ontoereikend.

Eén-verklaring-redeneringen ook.

Ik sta open voor ideeën tot gezamenlijke actie!

Update 7 april 2025 Mooi artikel over "Wat maakt ons gelukkig?" Verbinding * Vrijgevigheid * Overvloed * dankbaarheid * 

https://www.welingelichtekringen.nl/samenleving/de-5-dingen-die-mensen-gelukkig-maken-volgens-het-world-happiness-report