Waarom dit boek?

Kinderen en kinderen

In mijn werk als zzp-er voor onderwijsvernieuwing merkte ik gaandeweg, dat het nog niet vanzelfsprekend was dat het bij onderwijs om kinderen gaat. 

Ho. Wacht even.

Wat zeg je nou? Gaat onderwijs niet om kinderen?

Ben je nou helemaal gek ofzo?

Maar dat kan toch eigenlijk niet? Op school zitten toch kinderen? Ja dat klopt. Daarom is het ook zo vreemd. Die verbazing van u is precies de verbazing die ik ook had. Het was zelfs bijna een schok voor me. Ik moest daar ontzettend aan wennen! En ik kan (of wil?) daar nog steeds niet aan wennen.

Maar toch is het zo.

Maar, zo werpt u meteen tegen, waar gaat het dan wel om?

Daar gaat precies dit boek over.

Een motief is nog geen gedrag

Even wat dieper erin duiken. We 'doen' dingen en we hebben motieven om die dingen te doen. Ook hebben we rechtvaardigingen om naar anderen toe uit te leggen waarom we doen wat we doen.

• gedrag
• motief
• rechtvaardiging

Een voorbeeld. Je hebt een baan. Je motief voor die baan is bv. dat je de studie superleuk vond en dat het werk zelf je aantrekt. Bij het verjaardagspartijtje van je tante vertel je dat je werkt om de hypotheek te betalen, en dat het zo lekker dichtbij is. Dat is meer een rechtvaardiging.  Een motief komt voort uit ons innerlijk, onze eigen voorkeuren, dat wat ons drijft. Rechtvaardigingen liggen meer aan de oppervlakte, en worden vaak gebruikt om sociaal aanvaardbare uitleg te geven waarom je iets doet. Een motief is het antwoord op de vraag "Waarom doe je dit werk?" terwijl een rechtvaardiging meer het antwoord op de vraag is "Welke voordelen heeft dit werk voor jou?"

Ik raad hier twee boeken aan: "Drive" van Daniel Pink, en "The Why" van Simon Sinek. 

Een ander voorbeeld. Iemand dit kippen houdt als hobby ervaart de kippen vooral vanuit de plezierfactor. Ze zijn zo gezellig, het geluid dat ze maken stelt gerust, en de eitjes zijn een leuke bijkomstigheid. Er is geen economisch belang. Een kippenboer daarentegen zal "de kip" heel anders ervaren: als inkomstenbron. Toch zal hij vast ook wel houden van zijn kippen, maar dat is secundair. De hoofdreden voor het houden van kippen is duidelijk anders.

Zo is het ook met het onderwijs. Onderwijs is geen hobby, het is puur serieus. Kinderen zitten daar niet omdat ze zo gezellig zijn en omdat hun geluiden zo geruststellend zijn. Ze zitten daar omdat ze iets anders moeten gaan worden dan wie ze al zijn. Er moeten straks diploma's worden uitgereikt en daar moeten mooie cijfers op staan. Ook het personeel wordt daarop afgerekend. Een school wordt niet voor niets vaak vergeleken met een fabriek, waar alles is gericht op productie en prestatie. En een kind wordt dan een productiefactor...

Het doet me steeds weer pijn om dit op te schrijven. Maar het is wel de standaardmanier van aankijken tegen het (bekostigde) onderwijs (ik spreek over het 'funderend onderwijs',  dus PO/VO/SO/MBO).

Hebben we het dan nog over kinderen? Niet meer, helaas. Kinderen zijn productiefactoren geworden die gewoon alles moeten leren wat er in het voorgeschreven en tot elk uur van de dag vastgelegde curriculum is neergezet. Verschillen tussen de kinderen worden gladgestreken of ontkend. Eigen leerbehoefte krijgt nauwelijks tot geen aandacht.

In dat systeem leren kinderen dat hun eigenheid niet meetelt en eerder tot last kan worden.

Dat is de reden waarom ik zeg, dat het kind op school niet centraal staat. Het kind moet iets anders worden: een jongvolwassene met diploma, die daarmee verder kan worden ingevoegd in de economie. Geschikt voor een baan. Meedraaiend in het systeem van de volwassenen. "Klaar voor de maatschappij" zeggen de leraren dan, vol trots!

We hebben dus te maken met twee manieren om naar kinderen te kijken: twee kindbeelden.

==> het kind als een wondermooi, intact en integraal ezen, waar we niet aan moeten gaan sleutelen, dat we niet moeten gaan betuttelen of in hokjes stoppen, intens, vreugdevol, grenzeloos, nieuwsgierig, voortdurend uit op nieuwe ontdekkingen, uit op verbinding met de hele levende wereld: de natuur, dieren, mensen, andere kinderen, dat in een magische wereld leeft waarin alles een ziel heeft, gelijkwaardig is, en de aandacht waard. Dit kind heeft een eigen wil, observeert, reflecteert, maakt plannen, zet de eigen ambities en aspiraties neer in de wereld en werkt daar naartoe.

Kortom, een levend wezen.

==> het kind als een onvolkomen, gemankeerd wezen dat gemodelleerd moet worden naar het beeld dat volwassenen ervan hebben, dat voortdurend gecorrigeerd moet worden, geen benul heeft waar het zich naartoe moet ontwikkelen, dat lui is en emotioneel ongeremd en explosief, dat via discipline de regels van de samenleving moet leren, etc. 

Ik kom op de gedachte dat in het eerste geval het kind gerespecteerd wordt zoals het is en dat het vanzelf, met wat liefdevolle begeleiding en zonder veel ingrijpen, toegroeit naar volwassenheid. En dat zijn intact-zijn behoudt. In het tweede geval wordt het kind gezien, behandeld en geëvalueerd als een object dat aan bepaalde van buiten opgelegde constructieprincipes moet worden opgebouwd, zoals je een machine van te voren ontwerpt, in schema's uitwerkt en dan volgens een vooropgezet plan assembleert. Maar om dat te bereiken moet er ook iets gebroken worden: de eigen wil. onder dat gaat zede ombouwingsoperatie niet lukken.

Er zijn grofweg twee hoofdmotieven voor de manier waarop we ons onderwijs hebben georganiseerd, eind 19de eeuw:

• er waren mensen nodig in de fabrieken, de overheden en in het leger - grofweg het economische motief
• we moeten kinderen een fatsoenlijke basis geven om later mee te kunnen draaien in de economie

En uiteraard leggen we daar de basis voor tijdens de kindertijd.

Dat klinkt llemaal heel aanvraardbaar, redelijk en plausibel.

Maar er is een catch hier. Dat kinderen op school zitten is een feit. Kan niemand omheen. Maar kijk nog eens goed naar deze motieven: zijn ze gericht op kinderen? Ik vind eerlijk gezegd van niet. Ze zijn erop gericht kinderen "geschikt" te maken voor de samenleving. Een samenleving waarin belangen, agenda's en economische motieven voorop staan. Dan drijven we al weg van het begrip 'kind'. We willen van een kind 'iets anders' maken: namelijk een werknemer die flexibel in allerlei onderdelen van de maatschappij kan functioneren. 

Met die onwennigheid in mijn systeem begon ik met een andere bril naar onderwijs te kijken. Deze kwestie heeft me nooit meer losgelaten. Want het klinkt zo tegenstrijdig!  Het kan toch niet waar zijn, dat al die gedreven onderwijsprofessionals, die de hele dag met kinderen bezig zijn, eigenlijk niet geïnteresseerd zijn in... kinderen? Dit bracht me op een spoor van onderzoek en exploratie. Hoe kan ik deze paradox verklaren en tot een bevredigend antwoord doen leiden? Deze zoektocht is een bumpy ride geworden, waar dit boekje de voorlopige tussenstand van is. 

Het heeft me onder andere op KidsCrowd gebracht: een project, opgezet om de Stem van het Kind te laten horen. Want waar gaat het om op school? Om lesgeven. Waarom doe je dat? Kennisoverdracht. Om kennis over te dragen moet je lesgeven. Maar dan bekijk en behandel je kinderen toch niet volwaardig? Je snijdt er een stukje uit, en creëert een context waarin de omgang met en verwachtingen ten aanzien van de kinderen heel beperkt en eenzijdig is: je stopt er kennis in en die toets je dan. Maar een kind is toch veel meer dan dat!? Wat doen we daar dan mee op school? Toen ik hier schoorvoetend met collega's over begin uit te wisselen merkten we op zeker moment, dat leraren niet gewend zijn om met kinderen te praten, vragen te stellen over hoe ze school ervaren, en wat hun eigen ideeën zijn, verwachtingen, behoeftes en aspiraties. Vandaar dat die overbekende clichévraag "Wat wil je worden als je later groot bent" ook zulke merkwaardig groteske clichéantwoorden opleverde als piloot, stewardess of dokter!

Ik zocht voorzichtig naar verklaringen. Ik wilde begrijpen waar die paradox vandaan komt.

kind of leerling

Een mogelijke denkrichting: op school wordt niet gewerkt met het begrip 'kind' maar met het begrip 'leerling'. Daarmee abstraheer je kinderen tot een van te voren bedacht beeld, namelijk die overbekende emmer die leeg is en gevuld dient te worden met door anderen geconstrueerde kennis, overgedragen door weer andere professionals, waarbij er maar 1 antwoord het juiste is, en alle andere dus fout, en waar een gemaakte fout wordt afgestraft. Inmiddels is de welbekende lineaal waarmee je vroeger op de vingers werd getikt afgeschaft maar dit systeem is er nog steeds. 

KidsCrowd nam de hele school mee in een bruisend creatief proces waarbij de kinderen vrijuit konden spreken over hun wensen en verlangens, en deze ideeën werden aan het einde van zo'n dag gedeeld.

En het werkte!

Hokjessamenleving

Ik zocht verder naar verklaringen en kwam op het wat sleetse begrip 'arbeidsdeling' uit. Tegenwoordig gebruik ik de term 'hokjessamenleving'. We hebben de maatschappij ingedeeld in allerlei hokjes, en bij al die hokjes horen bepaalde uitgedokterde rollen. De baas en de werknemer. De priester en de gelovige. De deskundige en de leek. De ouder en het kind. De producent en de consument. De arts en de patiënt. De bank en de huiseigenaar. De kapitalist en de arbeider. De politicus en de stemmer, de leraar en de leerling, etc. Bij al die rollen horen functieprofielen en afgebakende verantwoordelijkheden. En ook een bepaalde autoriteitsverhouding. In elke van deze dichotome verhoudingen zit een machts- of gezagsoverwicht van de ene rol naar de andere. We zijn allemaal gewend aan dit fenomeen. Elke deelnemer in de maatschappij neemt een of (vaak) meerdere rollen aan, al naar gelang de situatie. Op deze rolverdelingen draait de hele maatschappij.

En voor de volledigheid: de vigerende organisatievorm is die van de hiërarchie: een piramide met aan de top de bazen en onderaan de werknemers. U kent die diagrammen wel..... hier een voorbeeldje.

kindzijn als vrijplaats

En nu is er met kinderen iets bijzonders aan de hand. Want kinderen zien we het liefst als intacte, complete wezens die we graag nog even weghouden bij de rollensamenleving. Een kind mag onbekommerd zichzelf zijn, en hoeft nog niet in een bepaald rolpatroon te stappen (voor het gemak laat ik sekseverschil hier even buiten). Kinderen mogen spelen, van het leven genieten, en zolang we maar op tijd binnen zijn voor het eten (althans in mijn tijd, toen we nog buiten speelden), werd er geen druk op ons gelegd.

Zo lang het kan en mag, hebben kinderen vrijheid, een zekere mate van autonomie, mogen ze genieten, spelen en hun heelheid ervaren. Een kind is nog ongedeeld.

Dat verandert zodra het kind naar school moet. Dan komt het in een door wetten afgedwongen systeem, waarbij het op tijd zijn, meedraaien en gehoorzamen de pijlers zijn. Het is gedaan met onbekommerd spelen, of we moeten het kwartiertje op het schoolplein bedoelen. Maar daar is spelen meer uitrazen of even lucht happen.

Ik vind dat nogal een groot contrast. Erg groot. Misschien wel te groot?

Ik bleef op dit punt bewust stilstaan. Ik voelde er wel allerlei gevoelens bij opkomen, maar ik liet me daar niet door overspoelen. Ik nodig u uit om hier ook eens echt bij stil te staan.

We komen verder wanneer we een stap terug doen en ons vragen stellen als:

• wat 'is' een kind nou eigenlijk?
• hoe ontwikkelt een kind zich naar (wat we noemen) 'volwassenheid'?
• wat is 'volwassenheid' eigenlijk?
• hoe gaan we door de eeuwen heen om met kinderen?
• dat 'we' - is dat de hele verzameling volwassenen? Of is dat de samenleving?

Het was voor mij alsof ik in een heel andere wereld terechtkwam. Een wereld waarin even niets meer vanzelfsprekend leek. Een bos waarin de bomen paars zijn en de dieren zingen. Alice in Wonderland. Dit boek is het resultaat van mijn avonturen door dat onbekende bos.

Je moet die wandeling wel echt maken, en niet meteen allerlei nieuwe ervaringen afdoen omdat ze niet rijmen met je eigen opgebouwde wereldbeeld, dat - per definitie - uit het verleden stamt.

Niet zoeken naar rechtvaardigingen.

Niet zoeken naar maar we moeten zus en we moeten zo.

Niet teruggrijpen naar het verleden - ja maar toen.

Blijf hier even bij.

We gaan dit samen exploreren.

Want er is nogal wat aan de hand.

De zoektocht is begonnen.